Retinoidy - czy są dla każdego?

Mianem retinoidów określa się wszystkie pochodne retinolu. Zarówno naturalne, jak i syntetyczne, które wykazują właściwości witaminy A [4]. Często nazywane są złotym standardem w pielęgnacji anty aging oraz przeciwtrądzikowej. Ale czy rzeczywiście są tak skuteczne? Czy każda osoba może je stosować?

Cząsteczką aktywną dla komórek naszej skóry jest kwas retinowy. Każdy z retinoidów musi przejść cykl przemian chemicznych, aby się do niego przekształcić.

Ester retinylu przekształca się do retinolu, retinol do retinalu. Natomiast retinal drogą dehydrogenazy aldehydowej przechodzi w kwas retinowy. Od ilości konwersji jakie musi przejść dana substancja zależy moc składnika.

Rodzaje retinoidów w produktach kosmetycznych

1. Estry retinylu (palmitynian retinylu, octan retinylu, propionian retinylu)- to łagodna forma witaminy A, jednak wciąż aktywna. Badania wykazały, że 44% palmitynianu retinylu przekształca się w skórze do retinolu [1]. To stawia ten składnik w innym świetle niż przypuszczano. Estry retinylu zatem poza funkcją odżywczą i antyoksydacyjną mogą mieć potencjał aktywny [9].
2. Retinol - podstawowa forma witaminy A. Jest lipofilowy, zatem wykazuje bardzo dobrą penetrację do komórek skóry właściwej. Może mieć potencjał drażniący. Spełnia warunki reguły 500 daltonów mówiącej o tym, że cząsteczki do takiej wielkości mają szanse przeniknąć głębiej do skóry [2], [9]
3. Retinal - (retinaldehyd)- ma działanie łagodniejsze dla skóry niż retinol, jednak wykazuje większą skuteczność. Literatura mówi o 11-20 razy wyższej skuteczności od retinolu. Cechą charakterystyczną produktów z retinalem jest ich żółte zabarwienie.
4. Retinoinian retinylu - hybryda retinolu i kwasu retinowego. Charakteryzuje się wyższą stabilnością i efektywnością.
5. Hydroxypinacolone Retinoate (ester kwasu retinowego) jest jedyną pochodną kwasu retinowego, która bezpośrednio wiąże się z receptorami w skórze, dzięki czemu nie zachodzą już procesy przemian w komórkach skóry, przez co docelowe stężenie aktywne jest wyższe w porównaniu do retinolu i jego pochodnych. W temperaturze pokojowej wykazuje trwałość przez 12 miesięcy, zatem jego stabilność jest wysoka oraz nie wymaga specjalnych warunków przechowywania [3].
6. Hydrogenated retinol H10 - uwodorniony retinol. Wysoką stabilność zawdzięcza uwodornieniu, czyli wiązaniom podwójnym, które są obecne w jego strukturze.
7. Adapinoid (w INCI adapalenate)- syntetyczny prekursor adapalenu. Jedyny retinoid III generacji dopuszczony w kosmetykach.

Działanie retinoidów

• Regulowanie procesu odnowy naskórka,
• Działanie przeciwzmarszczkowe,
• Działanie przeciw przebarwieniom,
• Działanie antyoksydacyjne,
• Nawilżanie skóry,
• Wpływ na produkcję kolagenu,
• Normalizacja procesu złuszczania
• Stymulowanie powstawania nowych naczyń krwionośnych [5].

Wdrażanie retinoidów

Działanie retinoidów może przynieść świetne efekty zarówno w pielęgnacji anty aging, jak i pielęgnacji skóry trądzikowej. Należy jednak pamiętać o tym, że są to składniki wymagające szczególnego protokołu postępowania. Nie trzeba jednak się ich bać. Retinoidy wprowadzamy w momencie gdy nasza bariera hydrolipidowa jest w dobrym stanie i nie ma podrażnień.

Można je stosować cały rok, jednak pierwsze spotkanie z tymi składnikami lepiej przełożyć na miesiące mniejszego nasłonecznienia. Wszystkie retinoidy poza estrami powinno się wdrażać do pielęgnacji stopniowo. Najlepiej zacząć od 1-2 aplikacji w tygodniu. Po 2-3 tygodniach można zwiększać częstotliwość używania. Najlepiej zacząć od niższych stężeń i zrezygnować z substancji złuszczających we wstępnym etapie, aby łatwiej kontrolować reakcje skóry. Retinoidy aplikujemy na suchą skórę, w ilości ziarnka grochu. Aby wesprzeć barierę hydrolipidową warto wprowadzić substancje nawilżające i łagodzące do swojej rutyny. W przypadku cery bardzo wrażliwej można zacząć od metody krótkiego kontaktu, tzn. nałożenie produktu na 30 min i zmycie. Można też użyć metody “kanapkowej”, czyli nałożyć retinoid na krem lub pod krem [5]. Podczas stosowania retinoidów konieczne jest wprowadzenie fotoprotekcji filtrem minimum SPF50.

Zbyt szybkie wprowadzenie retinoidów do pielęgnacji może skutkować suchością, swędzeniem, tkliwością skóry, zaburzeniem bariery hydrolipidowej, wysypem niedoskonałości, ścieńczeniem naskórka i uwrażliwieniem na promieniowanie UV.

Objawy zaburzenia bariery hydrolipidowej

• suchość skóry odczuwalna przez dłuższy czas,
• swędzenie i pieczenie skóry
• uczucie nieprzyjemnego ściągnięcia, zwłaszcza po myciu,
• szary i ziemisty odcień cery,
• nadprodukcja sebum (w wyniku działań obronnych skóry),
• nadwrażliwość na kosmetyki, które wcześniej się sprawdzały,
• alergie i podrażnienia [4].

Co zrobić gdy skóra daje znaki ostrzegawcze?

Przy pierwszych objawach zaburzonej bariery hydrolipidowej warto wprowadzić substancje nawilżające, łagodzące, wspierające mikrobiom i odżywcze dla skóry np. kwas hialuronowy, pantenol, ektoina, fermenty, probiotyki, laktoferyna, wąkrota azjatycka, sylimaryna, bisabolol, skwalan, oleje i oleje fermentowane. Retinoidy lubią się również z niacynamidem w niskich stężeniach. W pielęgnacji dziennej pamiętajmy o antyoksydantach i filtrach przeciwsłonecznych. Jeśli podrażnienie skóry się przedłuża warto zmniejszyć częstotliwość używania lub spróbować formuły z niższym stężeniem.

Jaki retinoid dla jakiej skóry?

Niestety nie ma tutaj jednoznacznej odpowiedzi. Obecnie na rynku mamy mnogość retinoidów, jak i technologii je wspierających. Coraz bardziej zaciera się różnica pomiędzy tymi składnikami np. dzięki enkapsulacji, co zwiększa stabilność produktów i zmniejsza potencjał drażniący. Nie bez znaczenia jest też reszta składników zawartych w formule gotowego kosmetyku. Dla przykładu niedawno premierę miał retinol w mikrokapsułkach z dodatkiem egzosomów o potencjale regenerującym i łagodzącym, który zakwalifikowany jest jako kosmetyk hipoalergiczny dla wrażliwych cer [8]. A w teorii retinol jest najbardziej drażniącym retinoidem w łańcuchu przemian. Nie mogę poradzić nic innego jak testować lub poradzić się kosmetologa. Myślę jednak, że każda cera znajdzie coś dla siebie z pośród szerokiej gamy pochodnych witaminy A.

Czy retinol jest niebezpieczny i dlatego ma być zakazany?

Zgodnie z najnowszym rozporządzeniem Komisji Europejskiej retinol, palmitynian retinylu i octan retinylu przejdą regulacje dotyczące dopuszczalnych stężeń w kosmetyku.

W świetle opinii SCCS można stwierdzić, że stosowanie witaminy A w produktach kosmetycznych stwarza potencjalne ryzyko dla zdrowia ludzkiego, jeżeli jej stężenie przekracza określone poziomy. W związku z tym stosowanie Retinol, Retinyl Acetate i Retinyl Palmitate powinno być ograniczone do maksymalnego stężenia 0,05 % retinolu w emulsjach do ciała i 0,3 % retinolu w innych produktach niespłukiwanych i spłukiwanych [7].

Co ciekawe, regulacje nie obejmują innych pochodnych. Czy to znaczy, że retinol jest dla nas niebezpieczny? Nie, to tzw „dmuchanie na zimne”: „nie ma bezpośrednich obaw dotyczących zdrowia w przypadku tych substancji, gdyż ich stężenia w produktach kosmetycznych dostępnych obecnie na rynku nie przekraczają stężeń, które SCCS uważa za bezpieczne […] [7]

A co może być zagrożeniem?

Niewątpliwie zagrożeniem jest przeprowadzanie zabiegów profesjonalnych z retinoidami na własną rękę w domu. Na rynku dostępne są jeszcze kosmetyki z wysokimi stężeniami retinolu połączone z witaminą C lub kwasami. Takie zabiegi najlepiej przeprowadzić u specjalisty, ponieważ uszkodzoną barierę hydrolipidową niezwykle trudno odbudować.

Roślinne alternatywy retinolu

Na rynku, szczególnie wśród kosmetyków naturalnych pojawiają się produkty z roślinnymi zamiennikami retinolu. W większości przypadków jest to jednak typowy chwyt marketingowy. To mogą być wciąż dobre produkty, jednak działające na innej zasadzie.

Często porównywaną substancją do retinolu jest bakuchiol- występuje on w roślinie o nazwie Psoralea corylifolia i jest meroterpenem (znany również pod nazwą Bakuci)[10]. Bakuchiol znany jest od 1966 roku. Wykazuje funkcjonalne podobieństwo do retinoidów. Chaudhuri i in. wykazali za pomocą technik molekularnych, takich jak mikromacierz, test ELISA itp. że istnieje bliskie podobieństwo profilu ekspresji genów bakuchiolu i retinolu. Wydaje się, że bakuchiol działa na kilka szlaków komórkowych podobnych do tych, na które działają retinoidy, w tym na modulację genów receptorów kwasu retinowego i regulację w górę kolagenu i enzymów syntezy macierzy zewnątrzkomórkowej. Jednocześnie bakuchiol nie wpływa na niektóre geny regulowane przez retinol, co wskazuje na możliwą przewagę tego ostatniego pod względem skutków ubocznych. Bakuchiol służy jako związek mający podobny, ale nie identyczny wzór ekspresji genów w porównaniu z retinolem [12].

Czy bakuchiol wyprze retinoidy? Retinoidy są badane w dermatologii i kosmetologii od ponad 40 lat, mają dobrze dostosowane dawki i zastosowanie. Dlatego, choć bakuchiol przynajmniej w najbliższej przyszłości nie wyprze tak popularnych i szeroko stosowanych retinoidów, jest z pewnością związkiem zasługującym na uwagę, z dużym potencjałem do wykorzystania w kosmetologii. Dobrym pomysłem jest także łączenie preparatów retinolu z bakuchiolem – zwiększa on biodostępność retinoidów, może działać kojąco na ewentualne podrażnienia z uwagi na swoje działanie przeciwzapalne, ale również może im zapobiegać dzięki właściwościom przeciwutleniającym, które zwiększają stabilność retinolu [11].

Ciekawostki

• Pełna grupa retinoidów stanowi ponad 2,5 tys. substancji [3].
• Retinoidy łatwo ulegają procesowi utleniania, dletego tworzone są coraz to nowe ich hybrydy. Receptura kosmetyku powinna być szczególnie dopacowana i bogata w antyoksydanty [3].
• Retinoidy nie są fototoksyczne, ani fotouczulające, jednak uwrażliwiają skórę na działanie promieniowania słonecznego poprzez ścieńczenie warstwy rogowej naskórka.
• Aby retinoidy działały skóra nie musi się łuszczyć jednak jest to częsty skutek uboczny stosowania tych składników.
• Cynk jest ważnym składnikiem w metabolizmie witaminy A. Wpływa na konwersję retinolu do kwasu retinowego w naszej skórze [6].
• Retinoidów kosmetycznych nie stosujemy w ciąży, jednak są dozwolone podczas laktacji [13].

Literatura

1. Characterization of esterase and alcohol dehydrogenase activity in skin. Metabolism of retinyl palmitate to retinol (vitamin A) during percutaneous absorption J Boehnlein 1, A Sakr, J L Lichtin, R L Bronaugh
2. The 500 Dalton rule for the skin penetration of chemical compounds and drugs. J D Bos 1, M M Meinardi
3. Retinol i jego pochodne – przegląd pod kątem efektywności Natalia Kulik-Witowska
4. Maciejak A. , Witek W. , Barszcz W. , Denis W. , Renkas M. Bariera hydrolipidowa skóry. 1 Studenckie Koło Naukowe przy Zakładzie Kosmetologii i Medycyny Estetycznej, Uniwersytetu Medycznego w Lublinie, str 75-76, 91.
5. Czarnota A, “Retinoidy. Mechanizm działania, właściwości oraz zakres stosowania w dermatologii i kosmetologii. Kosmetologia Estatyczna 4/2018, str. 372, 374.
6. Maria Szcześniak, Bożena Grimling, Jan Meler. „Cynk-pierwiastek zdrowia”. Farm Pol, 2014, 70(7): 363-366
7. ROZPORZĄDZENIE KOMISJI (UE) 2024/996 z dnia 3 kwietnia 2024 r. zmieniające rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1223/2009 w odniesieniu do stosowania w produktach kosmetycznych witaminy A, Alpha-Arbutin i Arbutin oraz niektórych substancji potencjalnie zaburzających funkcjonowanie układu hormonalnego.
8. Magdalena Górska-Ponikowska - badania własne.
9. Magdalena Górska-Ponikowska - wykłady.
10. Special paper Dermocosmetics in dermatological practice. Recommendations of the Polish Dermatological Society. Part I. Barbara Zegarska, Lidia Rudnicka, Joanna Narbutt, Wioletta Barańska-Rybak, Beata Bergler-Czop, Ewa Chlebus, Magdalena Czarnecka-Operacz, Joanna Czuwara, Andrzej Kaszuba, Roman Nowicki, Agnieszka Owczarczyk-Saczonek, Waldemar Placek, Małgorzata Sokołowska-Wojdyło, Jacek Szepietowski. Przegląd dermatologiczny, 2/2023.
11. M. Grzelecki, N. Tyburc, K. Paradowska, Bakuchiol- następca retinolu, czasopismo Herbalism 7/2021.
12. T. P. Adarsh Krishna, Baldev Edachery, Sunil Athalathil. Bakuchiol – a natural meroterpenoid: structure, isolation, synthesis and functionalization approaches. The Royal Society of Chemistry 2022.
13. https://www.e-lactancia.org/breastfeeding/retinol/synonym/